شاهکار معماری ایران

ایرانیان باستان در چندین هزار سال قبل دست به ابتکار جدیدی زده که آن را قنات یا کهریز نام گذارده‌اند. با این اختراع که در نوع خود در جهان تاکنون بی‌نظیر است، می‌توان مقدار قابل توجهی از آبهای زیر زمینی را جمع آوری کرد و به سطح زمین رساند، که همانند چشمه‌های طبیعی ، آب آن در تمام طول سال بدون هیچ کمکی از درون زمین به سطح آن جاری گردد.

کاریز یا قنات یا کهریز به راهی که در زیر زمین کنده شود تا آب از آن جریان یابد می‌گویند. کاریز کانالی است که از دیرباز برای مدیریت آب در زمین می‌ساخته‌اند. رشته چاهی است که از «چاه مادر» سرچشمه می‌گیرد و ممکن است هزارها متر به طول بیانجامد که سرانجام آب این کاریزها برای شرب و کشت و کار به سطح زمین می‌رسند ودر جای معینی به روی زمین می‌آیند.

یشینه

طولانی ترین کاریز جهان و عمیق ترین چاه مادر در شهرستان گناباد قرار دارد که تاریخ کندن آن به دوره هخامنشی و یا قبل از آن می‌رسد. ایرانیان باستان در چندین هزار سال قبل دست به این ابتکار جدید زده و آن را کاریز یا کهریز نام نهادند. با این اختراع که در نوع خود در جهان تاکنون بی‌نظیر بوده است، می‌توان مقدار قابل توجهی از آب‌های زیرزمینی را جمع آوری کرد و به سطح زمین رساند، که همانند چشمه‌های طبیعی ، آب آن در تمام طول سال بدون هیچ کمکی از درون زمین به سطح آن(زمین) جاری گردد. کاریز که توسط مقنیان ایرانی اختراع شده، هزاران سال قدمت دارد. قدمت بسیاری از کاریز‌های ایران، از پنج-شش هزار سال متجاوز است و عمری برابر با تاریخ کهن ایران دارد. با وجود این که چندبن هزار سال از اختراع آن می‌گذرد، با این وجود هنوز هم این روش استفاده از آب ، در قسمت مهمی از روستاها و مناطق مسکونی و کشاورزی و دامداری کشور معمول و متداول است و حتی یکی از ارکان اصلی کشت و زرع در نواحی خشک است. این اختراع که امروزه شهرت جهانی پیدا کرده، بعدها از ایران به بسیاری از کشورهای جهان انتقال یافته و مورد استفاده مردم در دیگر نقاط دنیا قرار گرفته‌است.

گوبلو معتقد است که کاریز، ابتدا یک فن آبیاری نبوده، بلکه به طور کامل از تکنیک معدن نشأت گرفته و منظور از احداث آن جمع‌آوری آبهای زیرزمینی مزاحم (زه آبها) به هنگام حفر معادن بوده‌است.... تردیدی نیست که در گستره فرهنگی ایران، از معادن «مس» و احتمالاً «روی» موجود در کوه‌های زاگرس، در هزاره دوم قبل از میلاد مسیح بهره‌برداری شده‌است.

مشخصات کاریز

کاریز، تشکیل شده از یک دهانه یا هرنج که روباز است و یک مجرای تونل مانند زیرزمینی و چندین چاه عمودی که مجرا یا تونل زیر زمینی را در فواصل مشخص با سطح زمین مرتبط می‌سازد، دارد. چاهها- که به آنها در موقع حفر، میله هم گفته می‌شود-علاوه بر مجاری انتقال مواد حفاری شده به خارج، عمل تهویه کانال زیرزمینی را نیز انجام می‌دهند و راه ارتباطی برای لای‌روبی، تعمیر و بازدید از داخل کاریز نیز به شمار می‌روند

آغاز کاریز

آغاز کاریز همان دهانه کاریز است که «مظهر کاریز» نیز نامیده می‌شود. مظهر کاریز جایی است که آب از دل کاریز بیرون می‌آید و ظاهر می‌شود و می‌تواند برای آبیاری و دیگر مصارف مورد استفاده قرار بگیرد. قسمت انتهایی کاریز، «پیشکار کاریز» نامیده می‌شود که در آخرین قسمت آن ، چاه مادر کاریز قرار گرفته‌است. قسمت‌هایی از کاریز که با حفر آنها هنوز آب بیرون نمی‌آید «خشکه کار» و قسمتی که آبدار است (قسمت انتهایی) قسمت «آبده کاریز» نامیده می‌شوند.

کندن کاریز

کندن کاریز معمولاً از مظهر آن که همان سطح زمین خشک است، شروع و به مناطق آبده چاه مادر، ختم می‌شود. بنابراین، اول دهانه کاریز یا هرنج که خشک است و بعداز آن اولین چاهها یا میله‌ها- که اینها هم خشک است و آب ندارند و به اصطلاح قسمت خشک کار کاریز نامیده می‌شوند- حفر می‌شوند. بعد کار به طرف قسمت بالادست که همان قسمت‌های آبده و بیشتر آبده زمین می باشند، ادامه پیدا می‌کند.

طول و عمق کاریز

طول یک رشته کاریز - که در میزان آبدهی آن نیز موثر است - نسبت به شرایط طبیعی متفاوت است. این شرایط بستگی به شیب زمین وعمق چاه مادر دارد. از طرف دیگر هرچه سطح آب زیرزمینی پایینتر باشد، عمق چاه مادر بیشتر می‌شود. طویلترین کاریزی که تاکنون در ایران حفر شده، در حوالی گناباد از توابع خراسان است که ۷۰ کیلومتر طول آن است و عمیق‌ترین چاه مادر کاریز‌های ایران به روایتی ۴۰۰ متر و به روایت دیگر ۳۵۰ متر عمق دارد و آن مربوط به کاریز «قصبه» گناباد است. مهم‌ترین عاملی که طول کاریز را مشخص می‌کند، شیب زمین می‌باشد. هرچه شیب زمین کمتر باشد طول کاریز بیشتر و هرچه شیب بیشتر باشد طول کاریز کمتر خواهد بود.

ویژگیهای کاریز

سیستم استخراج در کاریز طوری است که آب بدون کمک و صرف هزینه فقط با استفاده از نیروی ثقل از زمین خارج می‌گردد. با توجه به چاهها و کاریزهای موجود ، آب کاریز در مقابل آبی که از چاه استخراج می‌شود، ارزانتر تمام می‌شود. آب کاریز دائمی است و در مواقع اضطراری کشت و زراعت و در مواقع حساس(نیاز به آب) ، قطع نمی‌شود. منابع آب زیر زمینی توسط کاریز دیر تمام می‌شوند و استفاده طولانی دارند، هر چند بطور دائم آب ها - چه مصرف شوند و چه نشوند - خارج می‌گردند. کاریز دارای مزایای بسیار زیادی است که در اینجا فقط به تعداد محدودی از آنها اشاره شده است.

معایب کاریز

در زمینهای هموار و نواحی ای که زمین شیب کافی ندارد و نیز زمین‌های خیلی سست و ماسه‌ای امکان حفر کاریز نیست. آب کاریز، بطور دائم جریان دارد و قابل کنترل نیست. به همین خاطر کاریز مدام باعث تخلیه آب زیرزمینی می‌شود. در فصولی که به آب احتیاج نیست و یا احتیاج به آب خیلی کم است، امکان جلوگیری از جریان و یا کنترل کاریز وجود ندارد.

کاریز به خاطر این که در سفره‌های آب زیرزمینی کم عمق استفاده می‌شود و این منابع هم غنی نیستند و دارای نوسان زیادی هستند، نسبت به تغییرات سطح آب زیر زمینی خیلی حساسیت دارد. در فصول گرم که گیاه به آب بیشتری نیاز دارد و همین طور در فصول و سالهای خشک، آب کاریز کم می‌شود. کاریز نسبت به چاه در مقابل سیل و زلزله و امثال اینها آسیب پذیرتر است و خرابی در کاریزها بعضی مواقع طوری است که احیا مجدد آنها یا ممکن نمی‌باشد و یا از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نیست.

ابزار و وسایل جهت حفر قنات

چرخ چاه اصلی ترین ابزار برای حفر چاه ، حفر قنات و لایروبی قنات است . زیرا بدون ان امکان کشیدن بار از ته چاه و دل قنات وجود ندارد . چرخ چاه ظاهراً ابزاری ساده است .اما از نظر فنی پیچیدگی های مهمیدارد . به خصوص چرخ چاه هایی که با آن می بایست  خاک را از چاه ها عمیق بالاکشید . چرخ چاه در قدیم تماماً از چوب ساخته می شد اما امروزه بعضی از عناصر آن به خصوص محور میانی لوله ای آهنی است .

طناب ، ریسمان

 ریسمان یکی از مهمترین ابزار حفر قنات است . زیرا کشیدن خاک و در موارد استثنایی مثل موقع خطر بالا کشیدن مقنی به وسیله ی آن انجام میشود ، لذا  استحکام و وزن ریسمان  بسیار مهم باست . هر چه عمق بیشتر باشد ریسمان باید ضخیم تر باشد و در نتیجه سنگین تر می گردد . در یک چاه 003 متر وزن ریسمان  از وزن خاکی که بالا کشیده می شود  بیشتر است  یک ریسمان 003 متری که حداقل 051 کیلو وزن دارد حداقل 3 برابر وزن خاکی است که می شود  با آن بالا کشید .

دلو

 دلو ( که به فتح دال و سکون لام و واو تلفظ میشود ) ظرفی لاستیکی همانند سطل با بدنه ای بلند تر از آن است با دست گیرذه ی فلزی که درزهای آن معمولاً به وسیله ی میخ دوخته شده و از وزن زیادی برخوردار است . دلو لاستیکی از تیوب های بزرگ و یا لاستثیک نازک شده ی تراکتور ساخته می شود . معمولاً این دلو ها بزرگ و سنگین برای چاه هایی است که با دینام از چاه کشیده می شود . این گونه دلو های سنگین در چرخ چاه دستی کاربرد چندانی ندارند .

در قدیم دلو از پوست گوساله یا بز ساخته می شد . دلو پوستی از دلو های لاستیکی وزن کمتری داشت و کشیدن آن نیز در کف قنات با سهولت  بیشتری همراه بود . دلو پوستی یا از ابتدا از پوست های دباغی شده و آماده شده ساخته می شد و یا از مشک ها و انبان های کهنه و فرسوده ای بود که دوباره مورد استفاده قرار میگرفت . دهانه دلو گشاد بوده و برای باز نگاه داشتن آن از چوب انار ، یک حلقه دایره ، معروف به چمبره ساخته می شد و در جوف دهانه قرار می گرفت . به دو سمت  دهانه نیز دو سر طناب کوتاهی بسته می شد که نقش دسته ی دلو  را داشته و در وقت نقل و انتقال  آن مورد استفاده قرار می گرفت .

کلنگ و بیلچه

 این دو ابزار  از جمله وسایل ضروری  مقبنیان است  . بیلچه در همان حال تقریباً یکسان است . اما نوع کلنگ به تناسب فضای کار و جنس خاک فرق می کند . در اوایل کار و جهت کندن خاک های سست ، کلنگ  سبک آهنی کار ساز است . اما زمانی که مقنی بخواهد در لایه هاتی سفت و محکم مثل کنگلومرا کار کند یا تونلی را از رسوبات آهکی معروف به تورس عبور دهد به کلنگ فولادی و سنگین دارد  تا نوک یا نیش کلنگ خم نشود و وزن زیاد کلنگ باعث وارد آمدن ضربه ای محکم شود . در بعضی موارد کلنگ به تنهایی کارساز نیست بلکه به قلم و پتک نیز نیاز است و آن هنگامی است که بخواهند در میان سنگ یا لایه های بسیار محکم و متراکم پیش بروند . بیلچه هم دارای دسته ی کوتاه چوبی است و تنه ی اصلی آهنی بیلچه هم کوچمتر از بیل های معمولی است ، بیلچه دم کار مقنی معمولی است  اما هر گاه دلو کش بخواهد مقدار زیادی خاک را از دم کار عقب بکشد ترجیح میدهد که از کج بیل استفاده کند . تفاوت کج بیل و بیل معمولی در این است که بدنه ی کج بیل از ناحیه شانه برگشته و نسب به امتداد دسته نزدیک به نود درجه انحنا دارد . کج بیل نز دارای دسته ی کوتاه می باشد .

چراغ

 معمولاً داخل قنات تاریک است و نقش چراغ بسیار تعیین کننده است در گذشته های دور برای روشنایی کوره ها و داخل چاه قنات ازر چراغ روغنی یا پیه سوز استفاده می کردند و برای پیش گیری از دم گرفتگی در آن ها روغن منداب می ریختند . ابلته از پیه هم می توانستند استفاده کنند . اما مقنی ها روغن منداب رابر پیه ترجیح می دادند ، زیرا بو و دم گرفتگی بسیار کمتری داشت چرا روغنی یا پیه سوز سفالی بود و ظاهری گلابی شکل داشت که به دنبال آن دسته ای تعبیه شده بود . روغن را در مخزن آن می ریختند و از پنبه ی آن ندیده فتیله ای می پیچیندند و در آن قرار می دادند و سرفتیله را بر روی زایده ی ناودانی شکل می گذاشتند و آن را شعله ور می کردند . روغن به مرور جذب فتیله شده در سر فتیله با نور زردگی رنگی می سوخت .

 چند نمونه از قنات های ایران

در حال حاضر عمیق ترین قنات ایران قنات قصبه ی گناباد است  با حدود 043 متر عمق مادر چاه آن ، و طولانی ترین قنات در منطقه ی  یزد قرار دارد با طول 001 کیلومتر . قنات قصبه ی گناباد پیشینه ی تاریخی 052 ساله دارد و بیش از دو هزار هکتار از اراضی کشاورزان این شهرستان را به صورت سنتی  آبیاری می کند . در قنات قصبه با 33133 متر طول ، 043 متر عمق و 074 حلقه چاه که در دوران هخامنشیان و یاقبل از آن حفر شده است با یک محاسبه سرانگشتی می توان گفت 65 هزار تن خاک و سنگ برای حفر مادر چاه و چاه های عمودی اتصالی  و کانال افقی سراسری  توسط کارگران و مقنیان جابه جا شده است و جابه جایی این حجم خاک بدون تردید کمتر  از عظمت اهرام  مصر نیست . قنات قصبه به عنوان عمیق ترین قنات دنیا  ، میراث فرهنگی  و تمدنی  عظیمی است و بدون شک یکی از عجایب  تمدن بشری به شمار میرود . قنات قصبه از نظم طولی (06 کیلومتر ) دومین قنات ایران بعد از قنات زارچ یزد محسوب می شود و پر آب ترین قنات منطقه ی کویری است .

پر آب ترین قنات ایران ، قنات اکبر آباد فسا است و قدیمی ترین  قنات ایران ، قنات ابراهیم آباد اراک می باشد و عجیب ترین  قنات ایران ، قنات دو طبقه مون اردستاان  که حدود 008 سال پیش احداث شده است . این قنات چاه های مشترک ولی مادر چاه ها  و مظهر متفاوت دارد . قنات های تهران و ری که دشت ورامین را آبیاری می کردند  تا 03 سال قبل جزء پر آب ترین قنات های دنیا بودند ولی در 02 سال گذشته به دلیل تخریب مادر چاه ها و عدمن بررسی و عدم لایروبی  از رونق افتاده اند . تاریخ حفر ای قنات ها به دوره ی صفوی و قاجاریه بر می گردد . در تهران  حدود 003 قنات وجود دارد که بعضی از آن ها یک دیگر را به صورت ضربدری قطع می کنند قنات های تهران در منقطه ی محمود آباد به دلیل خاک برداری های زیاد کوره پز خانه ها  و به دلیل عمق کم ، به صورت رو باز مسیر خود را تا ورامین ادامه می دهند . یکی دیگر از قنات های  جالب و قدیمی ایران قنات کیش می باشد که در سال 1731 کشف شد . قنات دو هزار ساله کیش با شهر زیر زمینی ساخته شده در ان مکان های دیدنی کیش است . در مسیر این قنات ، چاه هایی به چشن می خورد که در گذشته برای لایروبی قنات حفر شده بود . تاکنون کدام یک از دیگر به 41 تا 61 متر می رسد . سقف قنات را  لایه های مرجانی به ضخامت 2 تا 5 متر و لایه های زیرین قنات را خاک نفوذ   ناپذیر مارنی تشکیل می دهدکه این خاصیت باعث شده است تا آب باران  پس از نفوذ از لایه اهی مرجانی  در عمق ناپذیر زمین تشکیل سفره های آب زیر زمین را بدهد چهار کیلومتر از مسیر قنات تا کنون حفاری و لایروبی شده است و هم اکنون در عمق 51 متری این قنات شهری زیر زمینی با کاربری سیاحتی و تجاری در حال ساخت و تکمیل است .

در حال حاضر در ایران حدود 00004 قنات به طول 000272 کیلومتر وجود دارد که فقط در استان 0327 رشته قنات با آب دهی 00000000581 سانتیمتر مکعب در ثانیه وجود دارد یعنی 9 برابر ذخیره سد کرج و 041 برابر ذخیره سد طرق . در تهران دست کم 003 رشته قنات شناخته شده ، خفته اند که طول بعضس از آن ها به 00081 متر می رسد .

بررسی نمونه ای از به کارگیری قنات  در صنعت گردشگری

کاریز کیش که بیش از دو هزار سال قدمت دارد و در گذشته آب شیرین قابل شرب ساکنان جزیره را تامین  میکرده ، تا دو سال دیگر به یک شهر زیرزمینی شگفت انگیز تبدیل می شود که سه کیلومتر وسعت خواهد داشت .

در بخش روی زمینی این شهر که در زمینی به مساحت 36 هزار متر مربع تدارک دیده خواهد شد ، بخش هایی چون غرفهی صنایع دستی ایران و جهان رستوران سنتی و جدید ، موزه ، سالن ، آمفی تئاتر ، سالن  کنفرانس و گالری های هنری بر پا می شود .

شهر کاریز در عمق 61 متری زمین قرار دارد و سقف آن هشت متر  ارتفاع  و بیش تر سقف آن مملو از سنگواره ، صدف و مرجان هایی است که با نظر کارشناسی 072 تا 075 میلیون سال قدمت دارد و تک تک آن شناسایی شده و دارای شناسنامه ی رسمی هستند .

سرمایه گذار بازسازی این شهر  زیر زمینی  بر این باور است که قرار گرفتن آن در دل جزیره مرجانی و امکان بازدید از صدف ها و مرجان هایی که در اعماق اقیانوس ها قرار دارند ، می تواند این بخش از جزیره کیش را به  یکی از ابنیه های منحصر به فرد دنیا تبدیل کند .

این شهر زیر زمینی  تنها بنایی است که سقف آن مملو از صدفها و مرجان های طبیعی است .

در زمان حاضر دو راه برای بازدید از صدف ها و مرجانها وجود دراد که شامل بازدید ازمحوطه های طبیعی و غواصی در آب های آزاد است اما با تکمیل این شهر ، طبیعت گردان می توانند بدون واسطه از بزرگ ترین مجموعه ی مرجانی دنیا بازدید کنند .

خاک های برداشت شده از کاریز دارای خواص  درمانی زیادی است که در « گل درمانی » استفاده های فراوانی دارد .

شمای قنات

 در بعضی از منابع اشکال متنوعی  از قنات ترسیم شده است . گر چه نویسندگان این منابع در اصول و در به تصویر کشیدن مکانیسم قنات هم توافق دارند ، ولی در نام گذاری و تشریح اجزای آن سلیقه های گوناگونی را عرضه کرده اند . برشی طولی یک قنات را در شکل مشاهده میکنیم . این تصویر با استفاده از اشکال منابع مختلف و تلفیق آن ها با همدیگر به وجود آمده است .

منابع:

http://dehatico.com

http://fa.wikipedia.org

http://daneshnameh.roshd.ir

http://www.aftab-magazine.com